Projekt nowelizacji ustawy o ochronie cudzoziemców – bezpieczeństwo kontra prawa człowieka

Projekt nowelizacji ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony międzynarodowej, zaprezentowany w 2024 roku, wprowadza istotne zmiany w polityce migracyjnej Polski, szczególnie w kontekście ochrony granic i kontroli migracji. W odpowiedzi na rosnące zjawisko instrumentalizacji migracji, nowe przepisy mają na celu ograniczenie dostępu do ochrony międzynarodowej w przypadku osób, które nielegalnie przekraczają granicę lub biorą udział w zorganizowanych działaniach mających na celu destabilizację sytuacji politycznej w Polsce. Choć projekt zakłada szereg rozwiązań mających na celu wzmocnienie porządku publicznego i bezpieczeństwa państwa, wprowadza także zmiany, które mogą negatywnie wpłynąć na fundamenty międzynarodowej ochrony uchodźców.

Instrumentalizacja migracji jako zagrożenie dla bezpieczeństwa

Projekt ustawy w sposób szczególny odnosi się do zjawiska tzw. instrumentalizacji migracji, czyli wykorzystania migracji i migrantów do celów politycznych przez państwa trzecie. Z perspektywy bezpieczeństwa narodowego, takie zagrożenie rzeczywiście może wymagać podjęcia bardziej restrykcyjnych działań. Jednak wprowadzenie rozwiązań pozwalających na pozostawienie wniosku o ochronę międzynarodową bez rozpoznania w przypadku, gdy cudzoziemiec nielegalnie przekroczył granicę, wywołuje obawy o to, jak daleko może sięgać interpretacja takich przypadków. Rzeczywiste zagrożenie wynikające z instrumentalizacji migracji jest trudne do jednoznacznej oceny. Zamiast precyzyjnego rozróżnienia, czy dane działanie jest wynikiem manipulacji, czy rzeczywistego zagrożenia, projekt zakłada szerokie uprawnienia dla Straży Granicznej, co rodzi pytania o to, w jakim stopniu taka decyzja będzie opierać się na obiektywnych przesłankach.

W praktyce może to prowadzić do sytuacji, w której cudzoziemcy ubiegający się o ochronę międzynarodową, niezależnie od ich rzeczywistego statusu, będą poddani restrykcjom wyłącznie na podstawie niejednoznacznych przesłanek, takich jak przekroczenie granicy w sposób nielegalny lub domniemane powiązania z organizacjami politycznymi.

Czasowe ograniczenie prawa do składania wniosków

Wprowadzenie czasowego ograniczenia prawa do składania wniosków o ochronę międzynarodową (maksymalnie do 60 dni) rodzi wiele pytań w kontekście podstawowych zasad ochrony praw człowieka. Zgodnie z nowymi przepisami, takie ograniczenie może zostać nałożone w przypadku kryzysu migracyjnego, a także, co równie istotne, w przypadku tzw. instrumentalizacji migracji. Oznacza to, że osoby, które przybywają do Polski w określonych okolicznościach, mogą zostać pozbawione prawa do ubiegania się o azyl, nawet jeżeli ich życie lub wolność są zagrożone w kraju pochodzenia.

Co gorsza, czasowe ograniczenie nie uwzględnia wystarczająco wrażliwości na sytuację osób najbardziej narażonych na przemoc, takich jak dzieci bez opieki, osoby z problemami zdrowotnymi czy ofiary prześladowań. Projekt przewiduje pewne wyjątki, jednak w praktyce może okazać się, że osoby w naprawdę dramatycznej sytuacji nie otrzymają pomocy na czas.

Ochrona grup wrażliwych

Projekt nowelizacji wspomina o osobach znajdujących się w szczególnej sytuacji, takich jak dzieci bez opieki, osoby starsze, kobiety w ciąży, osoby z poważnymi problemami zdrowotnymi czy osoby, które mogą doświadczyć tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania. Zgodnie z projektowanymi przepisami, takie osoby będą mogły składać wnioski o ochronę międzynarodową nawet w okresie obowiązywania czasowego ograniczenia składania wniosków.

Zasada ta jest szczególnie istotna w kontekście artykułu 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, który w sposób bezwzględny zakazuje wydalania lub ekstradycji osób do państw, w których grozi im niehumanitarne traktowanie. Wprowadzając wyjątki dla grup wrażliwych, projekt ustawy respektuje międzynarodowe standardy ochrony praw człowieka.

Dodatkowo, projekt zwraca szczególną uwagę na potrzebę uwzględniania „najlepszego interesu dziecka” w procesie podejmowania decyzji w sprawie ochrony międzynarodowej. Małoletni bez opieki będą traktowani priorytetowo, co stanowi realizację zobowiązań wynikających z Konwencji o Prawach Dziecka.

Co na to prawo międzynarodowe?

Zasadniczym zagadnieniem, które pojawia się w kontekście nowelizacji, jest kwestia przestrzegania zasady non-refoulement, czyli zakazu wydalania cudzoziemców do krajów, w których grozi im prześladowanie, tortury czy inne formy nieludzkiego traktowania. Projekt wprowadza wyjątki w przypadku, gdy cudzoziemiec stanowi zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego lub porządku publicznego. Tego typu wyjątki są przewidziane w artykule 33 ust. 2 Konwencji o statusie uchodźcy, który daje możliwość odmowy udzielenia ochrony międzynarodowej osobom, które stanowią poważne zagrożenie dla państwa, w którym ubiegają się o azyl. Projekt wprowadza również rozwiązanie, które pozwala na indywidualną ocenę każdej sytuacji przez Straż Graniczną, co ma na celu wyważenie interesów państwa i osób ubiegających się o ochronę międzynarodową.

Transparentność procedury a obawy społeczne

Projekt nowelizacji ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony międzynarodowej, przyjęty przez Radę Ministrów w grudniu 2024 r., został opublikowany w Biuletynie Informacji Publicznej, umożliwiając formalne konsultacje społeczne. Helsińska Fundacja Praw Człowieka (HFPC) przygotowała negatywną opinię, wskazując na niezgodność projektu z Konstytucją RP, prawem międzynarodowym oraz unijnym.

HFPC podkreśliła, że przepisy te powielają schemat nielegalnych pushbacków, naruszają zakaz zbiorowego wydalania cudzoziemców i fundamentalną zasadę non-refoulement. Fundacja odniosła się również do definicji „instrumentalizacji”, zwracając uwagę na ryzyko jej nadużycia.

Niepokój budzi fakt, że projekt pojawia się przed podsumowaniem wysłuchania publicznego strategii migracyjnej z listopada 2024 r., gdzie rozwiązania te zostały ostro skrytykowane. Brak odniesienia się do tych uwag rodzi wątpliwości co do otwartości procesu legislacyjnego.

Podsumowanie

Projekt nowelizacji ustawy o udzielaniu cudzoziemcom ochrony międzynarodowej wprowadza zmiany, które mają na celu wzmocnienie mechanizmów kontroli migracji, ale jednocześnie rodzą poważne wątpliwości w kontekście ochrony praw człowieka. Choć intencje związane z poprawą bezpieczeństwa państwa są uzasadnione, to sposób, w jaki nowe przepisy zostały zaprezentowane, może prowadzić do marginalizacji osób potrzebujących ochrony, w tym dzieci, kobiet i osób doświadczających prześladowań. Projekt wprowadza pewne mechanizmy ochrony, jednak jego praktyczne zastosowanie może w rezultacie ograniczyć dostęp do sprawiedliwości dla osób, które powinny zostać objęte międzynarodową ochroną.

 

Przygotowała:

Wiktoria Woźnicka
prawniczka imigracyjna